Γκόγια ι Λουθιέντες, Φρανθίσκο

(Francisco Goya y Lucientes, Φουεντετόδος, Αραγονία 1746 – Μπορντό 1828).Ισπανός ζωγράφος και χαράκτης. Τέταρτο παιδί του επιχρυσωτή Χοσέ και της Γκραθία Λουθιέντες, φοίτησε στο Κολέγιο του Τάγματος των Ευαγών Σχολών στη Σαραγόσα, όπου αργότερα έγινε μαθητής του ζωγράφου Χοσέ Λουθάν ι Μαρτίνεθ. Το 1763 πήγε στη Μαδρίτη, η οποία μετά την άφιξη του Τιέπολο και του Ραφαέλ Μενγκς είχε γίνει καλλιτεχνικό κέντρο με μεγάλη ακτινοβολία. Εκεί συμμετείχε στον διαγωνισμό της Ακαδημίας του Αγίου Φερδινάνδου, δίχως αποτέλεσμα· δοκίμασε για δεύτερη φορά το 1766, με το ίδιο αποτέλεσμα. Λίγο αργότερα αναχώρησε για την Ιταλία· το 1770 βρέθηκε στη Ρώμη και το 1771 στην Πάρμα (αυτά μόνο τα στοιχεία είναι γνωστά με βάση τις πενιχρές πληροφορίες που υπάρχουν για το ταξίδι του), από όπου στο τέλος του ίδιου έτους επέστρεψε στη Σαραγόσα. Μεταξύ Οκτωβρίου 1771 και Μαΐου 1772 φιλοτέχνησε τη νωπογραφία στο παρεκκλήσιο Πιλάρ του καθεδρικού ναού της Σαραγόσα. Λίγο μεταγενέστερες (1772-73) είναι άλλες νωπογραφίες του σε διάφορες εκκλησίες της πόλης και των γειτονικών περιοχών (Παναγία του Μουέλ Καρτούχα της Aula Dei, ενοριακή εκκλησία των Ρεμολίνος). Το 1774 ο Γ. βρέθηκε στη Μαδρίτη. Εκεί, με την υποστήριξη του φίλου του Μπαέου ι Σούμπιας (καταξιωμένου ζωγράφου, του οποίου την αδελφή Χοσέφα είχε παντρευτεί τον προηγούμενο χρόνο), τα ταπητουργικά εργαστήρια της Σάντα Μπάρμπαρα τού ανέθεσαν να τους προμηθεύσει σχέδια για τοιχογραφίες με κυνηγετικές σκηνές, τα πρώτα από τα 60 και περισσότερα σχέδια (στην ουσία πρόκειται για πραγματικές ελαιογραφίες) που ο Γ. προμήθευσε στα εργαστήρια αυτά έως το 1792. Η σειρά αυτή, που ήταν κατά μεγάλο μέρος εμπνευσμένη από τη λαϊκή ζωή της Ισπανίας, περιλάμβανε πολλά ονομαστά έργα του Γ. (που όλα σχεδόν βρίσκονται στο μουσείο Πράντο), όπως Ο καβγάς στη Βέντα Νουέβα, Η ομπρέλα (1777), Ο έμπορος κανατιών (1778), Ο τρύγος, Ο πληγωμένος χτίστης και Οι φτωχοί στη βρύση (1786, δύο πίνακες που προαναγγέλλουν τη μέθεξη στους πόνους των ανθρώπων, στοιχείο της τέχνης του Γ.), Το λιβάδι του Αγίου Ισιδώρου (1788), Η τυφλόμυγα, Ελ Πελέλε (1791). Στα χρόνια αυτά η φήμη του Γ. μεγάλωνε σταδιακά. Από τις πολυάριθμες παραγγελίες που έλαβε πρέπει να αναφερθούν το ονομαστό Κήρυγμα του αγίου Βεναρδίνου, το οποίο ζωγράφισε μεταξύ 1781 και 1784 για την εκκλησία του Σαν Φρανσίσκο αλ Γκράντε στη Μαδρίτη, τα έξι έργα του για το εξοχικό σπίτι του δούκα Oσούνα (1787), από τα οποία τέσσερα (Η κούνια, Η επίθεση στην ταχυδρομική άμαξα, Η πτώση και Το δέντρο της αφθονίας) ανήκουν στη συλλογή του δούκα Ντι Μοντεγιάvo και τα δύο έργα με γεγονότα από τη ζωή του αγίου Φραγκίσκουντι Μπόρχα (1788) στον καθεδρικό ναό της Βαλένθια. Αλλά και στον τομέα της προσωπογραφίας εργαζόταν εντατικά, όπως μαρτυρούν οι προσωπογραφίες του κόμη Ντι Φλορινταμπλάνκα (1783, Τράπεζα Ουρκουίχο, Μαδρίτη), του δούκα και της δούκισσας Οσούνα (1785, συλλογή Φρικ, Νέα Υόρκη και συλλογή Μαρτς, Μαγιόρκα, αντίστοιχα), τα έξι πορτρέτα για την Τράπεζα του Σαν Κάρλος (1786-88, Τράπεζα τη Ισπανίας, Μαδρίτη), οι προσωπογραφίες του Μανουέλ Οσόριο (1788, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης) και της οικογένειας Οσούνα (1789, Πράντο, Μαδρίτη). Το 1792 ο Γ. προσεβλήθη από βαριά αρρώστια στην πόλη Κάδιξ και έμεινε εντελώς κωφός· τη δουλειά του όμως δεν τη σταμάτησε παρά μόνο για λίγο, όπως μαρτυρούν ορισμένες καταπληκτικές προσωπογραφίες των χρόνων που ακολούθησαν: της ηθοποιού Λα Τιράνα (1794, συλλογή Μαρτς), του Φρανθίσκο Μπαέου ι Σούμπιας (1795, Πράντο), οι δύο προσωπογραφίες της δούκισσας της Άλμπα (1795, συλλογή του δούκα της Άλμπα, Μαδρίτη και 1797, Hispanic society, Νέα Υόρκη) και η αυτοπροσωπογραφία του που βρίσκεται στο μουσείο της γαλλικής πόλης Καστρ. Στην ίδια αυτή περίοδο θεωρείται ότι ανήκουν (αν και λόγοι ύφους διαφοροποιούν ονομαστά έργα της Ακαδημίας του Αγίου Φερδινάνδου, όπως Η κηδεία της σαρδέλας, λαϊκό πανηγύρι την πρώτη Τετάρτη της Σαρακοστής), Το φρενοκομείο, Η ταυρομαχία, Το δικαστήριο της Ιεράς Εξέτασης και Η λιτανεία των μαστιγωμένων. Η τελευταία δεκαετία του 18ου αι. έχει θεμελιώδη σημασία στην ιστορία της ζωγραφικής του Γ. Οι τάσεις προς ένα όψιμο μπαρόκ που παρατηρούνται στα πρώτα έργα του, η επίδραση του νεοκλασικισμού του Μενγκς, τα διδάγματα της ισπανικής παράδοσης και ιδιαίτερα του Βελάσκεθ (του οποίου πολλά έργα είχε χαράξει ο Γ. σε χαλκό ή σε πέτρα), οι επιδράσεις της ιταλικής τέχνης, η απήχηση της αγγλικής προσωπογραφίας του 18ου αι., όλα αυτά συγκλίνουν και διαμορφώνονται σε ένα ύφος εξαιρετικά προσωπικό και ήδη γνήσια ρομαντικό. Είναι η περίοδος δύο μεγάλων δημιουργιών: των νωπογραφιών του Αγίου Αντωνίου της Φλόριντα, με την εξαιρετική χρωματική ευαισθησία τους, και των χαλκογραφιών της σειράς Καπρίτσια (80 στην έκδοση του 1799 και 5 που βρέθηκαν αργότερα), που συνθέτουν μία επιβλητική εικόνα της Ισπανίας της εποχής του, με όλες τις αντιθέσεις της, όπως την είδε εκείνος με τη διαύγεια ενός θιασώτη του Διαφωτισμού. Στο 1798 ανάγεται και η προσωπογραφία του Γάλλου πρεσβευτή Γκιγιεμαρντέ (Μουσείο του Λούβρου) καθώς και οι έξι σκηνές γύρω από τη μαγεία, στις οποίες ανήκουν Το θαυμαστό λυχνάρι (Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου) και ο Τράγος (Μουσείου Λαθάρο, Μαδρίτη), τα οποία ο Γ. είχε ζωγραφίσει για την οικογένεια Οσούνα. Στις αρχές του νέου αιώνα, όταν ζωγράφισε το πορτρέτο της οικογένειας του Καρόλου Δ’ (1800, Πράντο), ο Γ., που από το 1799 ήταν πρώτος ζωγράφος της αυλής, βρισκόταν στο απόγειο της φήμης του. Από εκείνη τη χρονιά όμως οι φιλελεύθερες απόψεις του και η φιλία που τον συνέδεε με εκπροσώπους του ισπανικού Διαφωτισμού, όπως ο Μορατίν, ο Χοβελιάνος και ο Μελέντεθ Βαλντές, τον απομάκρυναν από την εύνοια της αυλής. Άρχισε τότε μία περίοδος κρίσης που είχε αντίκτυπο σε ολόκληρο το ισπανικό κράτος (αποκορύφωμά της υπήρξε η αντιγαλλική εξέγερση του 1808-14), αλλά και στην ίδια την τέχνη του Γ. Μετά τις περίφημες προσωπογραφίες της κόμισσας Ντε Τσιντσόν (1800, συλλογή Ντε Σουέκα, Μαδρίτη), του κόμη και της κόμισσας Φερνάν Νουνιέθ (1803, συλλογή Φερνάν Νουνιέθ, Μαδρίτη), της Δόνα Κόμπος ντε Πορθέλ (1805, Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου), της σενιόρα Σαμπάσα Γκαρθία (1808;, Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης, Ουάσινγκτον), που μαρτυρούν ότι εξακολουθούσε να ασχολείται με τις συνηθισμένες παραγγελίες, ο πόλεμος και οι φρικαλεότητές του αποτέλεσαν θέματα μερικών από τα ωραιότερα έργα του, όπως τα 83 χαρακτικά της σειράς Οι συμφορές του πολέμου (1808-14), έντονη καταγγελία της βιαιότητας και της σκληρότητας του πολέμου, και τα έργα 2 Μαΐου και 3 Μαΐου, τα οποία εμπνεύστηκε από την εξέγερση της Μαδρίτης του 1808 (1814, Πράντο). Τα τελευταία ανήκουν στα αριστουργήματα της ζωγραφικής όλων των εποχών. Στην ίδια περίοδο ανήκει και μία ομάδα έργων που, μαζί με τα προηγούμενα, είναι θεμελιώδη για τον προσδιορισμό της νέας ζωγραφικής γλώσσας και έμελλε να έχουν πανευρωπαϊκή απήχηση: Η ντυμένη Μάγια και Η γυμνή Μάγια (1801-7, Πράντο), Η νεροκουβαλήτρα και Ο ακοντιστής (περ. 1810, μουσείο Βουδαπέστης), Ο κολοσσός (περ. 1810, Πράντο), Το νοσοκομείο των πανουκλιασμένων (περ. 1810, συλλογή Ντε λα Ρομάνα, Μαδρίτη), Οι Μάγιας στο μπαλκόνι (περ. 1810, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης), Το εργοστάσιο σφαιρών και Το μπαρουτάδικο στη Σιέρα ντε Ταρντιέντα (1811, Κασίτα ντελ Πρίνθιπε, ελ Εσκοριάλ), δύο από τα λίγα έργα του Γ. όπου το τοπίο κατέχει θεματικά την πρώτη θέση. Οι διωγμοί του Φερδινάνδου Ζ’ εναντίον των φιλελευθέρων μετά το τέλος του πολέμου απομάκρυναν όλο και περισσότερο τον Γ. από τη δημόσια ζωή. Από το 1819 ο μεγάλος ζωγράφος ζούσε αποτραβηγμένος στα περίχωρα της Μαδρίτης, σε ένα σπίτι το οποίο ο λαός ονόμαζε σπίτι του κουφού (huerta del sordo), ώσπου το 1824, επειδή φοβόταν μήπως συλληφθεί, κατάφερε να εγκαταλείψει την Ισπανία και να καταφύγει στη Γαλλία όπου εγκαταστάθηκε στο Μπορντό, αφού προηγουμένως έμεινε για λίγο στο Παρίσι. Οι περίφημες νωπογραφίες, μαύρες εικόνες με τις οποίες ο Γ. είχε διακοσμήσει από το 1820 έως το 1822 τους τοίχους στο σπίτι του κουφού (σήμερα στο Πράντο), που με τους συμβολικούς οραματισμούς τους βρίσκονται τόσο κοντά στις σύγχρονες τάσεις, αποτελούν τον κεντρικό πυρήνα της καλλιτεχνικής του παραγωγής κατά τη χρονική αυτή περίοδο. Αλλά και έργα όπως τα χαρακτικά της σειράς Ταυρομαχία (33 στην πρώτη έκδοση του 1819 και 11 που δημοσιεύτηκαν αργότερα) και της σειράς Παράταιρα που φιλοτέχνησε το 1819 αλλά δημοσιεύτηκαν το 1864 με τον τίτλο Οι παροιμίες (18 εικόνες), καθώς και οι πέντε λιθογραφίες της σειράς Οι ταύροι του Μπορντό (1825), μαρτυρούν την καλλιτεχνική ζωτικότητα του Γ. στην τελευταία περίοδο της ζωής του. Στην ίδια περίοδο ανήκουν και η αυτοπροσωπογραφία του που βρίσκεται στο Πράντο (1815), Η τελευταία μετάληψη του Σαν Τζουζέπε Καλασανθίο, Ο Χριστός στο Όρος των Eλαιών και Η γαλατού του Μπορντό (1827, Πράντο). Στην ιστορία της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, ο Γ. άνοιξε ένα καινούργιο κεφάλαιο: με αυτόν η ζωγραφική ξεπέρασε οριστικά τα αισθητικά ιδεώδη και την καθιερωμένη τεχνική του 18ου αι., τόσο με τη μορφή, αποσπασματική και ιμπρεσιονιστική, όσο και με το χρώμα, όπου χρησιμοποίησε μάλλον τις αντιθέσεις παρά τις διαβαθμίσεις, αλλά και με το καινούργιο ανθρώπινο περιεχόμενό της, που γεννήθηκε με τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και τη Γαλλική επανάσταση. Στην εξέλιξη της γαλλικής ζωγραφικής του 19ου αι. (από τον Ντελακρουά έως τον Μανέ) βρίσκουμε την πιο μεγάλη απήχηση του έργου του Γ. Αυτοπροσωπογραφία του Γκόγια (Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη). «Η κηδεία της σαρδέλας», χαρακτηριστικός πίνακας του Ισπανού ζωγράφου Φρανθίσκο Γκόγια ι Λουθιέντες. «Πρόγευμα στην όχθη του Μανθαναρές», έργο του Γκόγια, το οποίο ανήκει στη σειρά των σχεδίων για ταπισερί που έγιναν για τα εργαστήρια της Σάντα Μπάρμπαρα, από όπου αγοράστηκε το 1770 (Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη· φωτ. Mercurio). Ο Γκόγια με τις χαλκογραφίες της σειράς «Καπρίτσια» έδωσε μία σατιρική εικόνα της Ισπανίας της εποχής του (Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη). Λεπτομέρεια από το «Προσκύνημα στον Άγιο Ισίδωρο» του Γκόγια, τοιχογραφία μεταφερόμενη σε μουσαμά· το έργο αυτό είναι τμήμα από τις λεγόμενες «μαύρες εικόνες» (Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη).